Οι γνωστικοί πρωτοεμφανιστήκαν τους πρώτους αιώνες μ.Χ., στο πλαίσιο του ανατολικού Μεσογειακού ελληνιστικού πολιτισμού. Οι πρώτοι καταγεγραμμένοι Γνωστικοί ήταν άνθρωποι σαν τον Μένανδρο, τον Σατορνείλο, τον Βασιλείδη και τον Σίμων Μάγο.
Στην ευρύτερη μορφή του, ο Γνωστικός μύθος αναφέρει ότι εμείς, οι άνθρωποι, είμαστε εγκλωβισμένοι και παγιδευμένοι στην ύλη αλλά, ο καθένας μας διαθέτει μέσα του μια σπίθα θεότητας, η οποία μπορεί να μετουσιωθεί σε φωτιά, μέσω της οποίας ο καθένας δύναται να συμμετέχει στη φύση του αληθινού και υψίστου Θεού. Η μετουσίωση αυτή συντελείται μέσω της θείας Γνώσης που μας προσφέρει την λύτρωση. Αυτός ο μύθος ανάβιωσε και επανεμφανίστηκε στις ημέρες μας σε σύγχρονες ταινίες και βιβλία, όπως το The Matrix, The Truman Show κ.α. Οι Γνωστικοί κώδικες ανακαλύφθηκαν τυχαία στην περιοχή Nag Hammadi, στην Αίγυπτο, το 1945.
Η σχέση Χριστιανών και Γνωστικών είναι αρκετά πολύπλοκη. Οι μοναδικές δηλώσεις σχετικά με την προέλευση τους έγιναν από τους πρώιμους εκκλησιαστικούς πατέρες τον 2ο και 3ο αιώνα μ.Χ, και συγκεκριμένα από τον Ειρηναίο, τον Ιππόλυτο, τον Τερτυλλιανό και τον Επιφάνιο. Αυτοί οι αιρεσιολόγοι δήλωσαν ομόφωνα ότι ο Γνωστικισμός αποτελεί Χριστιανική αίρεση και ιχνογραφείται πισω στον Σίμωνα Μάγο.
Με βάση τις πράξεις των αποστόλων ο Σίμων Μάγος ήταν Σαμαρείτης μάγος που αργότερα ασπάστηκε τον Χριστιανισμό και προσέφερε χρήματα στους Ευαγγελιστές Πέτρο και Ιωάννη για να αποκτήσει τη δυνατότητα να λάβει το Άγιο Πνεύμα.
Περί Σατορνείλου
Σύμφωνα με τον Ειρηναίο ο Σίμων Μάγος δίδαξε τον Μένανδρο, και αυτός με τη σειρά του δίδαξε τον Σατορνείλο. Ο Σατορνείλος δίδασκε στην Αντιόχεια ότι ο ύψιστος Θεός έχει δημιουργήσει αρχαγγέλους, αγγέλους, δυνάμεις και κυριαρχίες και ότι ο Ιουδαϊκός θεός είναι ένας εκ των επτά κατώτερων αγγέλων. Αυτός δημιούργησε το κόσμο της ύλης και τον άνθρωπο κατ’εικόνα του υψίστου φωτός, αλλά δεν τα κατάφερε, χωρίς να δοθεί η ζωοποιός σπίθα από τον αληθινό Θεό. Αυτή η σπίθα της ζωής θα επιστρέψει στο φως, από όπου κατάγεται, κατά τον θάνατο της. Έβλεπε τις επιρροές του Ιουδαϊκού θεού ως κακόβουλες, με σκοπό μόνο να βλάψουν τον άνθρωπο. Επίσης, ο Σατορνείλος υπήρξε ασκητής, απείχε από τις ηδονές του σώματος, την συνουσία και την κατανάλωση κρέατος.
Βασιλειδιανισμός
Ο Βασιλείδης υπήρξε δάσκαλος στην Αλεξάνδρεια τον 2ο αιώνα μ.Χ. Ο Ειρηναίος περιγράφει ένα κοσμολογικό μύθο που αποδίδεται στον Βασιλείδη, σύμφωνα με τον οποίον υπάρχουν πέντε όντα που εκπορεύονται από τον Πάτερα: Νους, Λόγος, Φρόνησις, Σοφία και Δύναμη. Η Δύναμη παράγει 365 αγγέλους που δημιουργούν και κυβερνούν τη γη. Ο αρχηγός τους είναι ο αλαζονικός Ιουδαϊκός θεός που προσπαθεί να υποτάξει την ανθρωπότητα στη θέληση του. Ο Νους αποστέλλεται ως Χριστός από τον Πατέρα. Ο Χριστός όμως αυτός είναι δοκητιστικής φύσης, δηλαδή δεν διαθέτει υλικό σώμα και ότι η σταύρωση του δεν έφερε καμιά σημασία, αλλά τη θέση του πάνω στο σταυρό την πήρε ο Σίμων της Κυρήνης. Αντίθετα, στα κανονικά ευαγγέλια ο Σίμων της Κυρήνης απλώς κουβαλάει το σταυρό του Ιησού Χριστού.
Βορβορίτες
Μια <<φιλελεύθερη>> Γνωστική σέκτα που το όνομά της προέρχεται από την Ελληνική λέξη βόρβορος (= λασπερός, μιαρός) και σύμφωνα με τον Επιφάνιο κατηγορήθηκαν για την άσκηση βίαιων σεξουαλικών τελετουργιών. Αντί για Θεία Ευχαριστία, ανακάτευαν αίμα έμμηνου ρύσεως και σπέρμα και το έτρωγαν. Εάν οι γυναίκες συνέλαβαν από ατύχημα, λέγεται ότι τα έμβρυα τρώγονταν. Η μόνη πηγή που υπάρχει και αναφέρεται σε παρόμοια τελετουργία είναι στο “Πίστις Σοφία”, όπου ο Ιησούς Χριστός καταδικάζει αυτές τις πρακτικές.
Καϊνίτες
Δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για τους Καϊνίτες, παρά μόνο μια ερμηνευτική τεχνική που ακολουθούσαν, γνωστή ως “Αντίστροφη Εξήγηση” ή “Inverse Exegesis”. Σύμφωνα με αυτή τη πρακτική διάβαζαν και ερμήνευαν τα ιερά κείμενα με την αντίστροφη έννοιά τους. Έτσι, ο ύψιστος Θεός της Ιουδαϊκής βίβλου ήταν ο κακόβουλος δημιουργός της ύλης και η φιγούρα του Μωυσή ήταν όργανο του δημιουργού. Αντίθετα, ο Σίμων Μάγος θεωρούνταν λυτρωτής και ο δολοφόνος Κάιν λατρευόταν ως ο κεντρικός σωτήρας της ανθρωπότητας.
Καρποκρατιανοί
Υπήρξαν Γνωστικοί οπαδοί του Καρποκράτη από την Αλεξάνδρεια. Οι πεποιθήσεις τους είχαν το χαρακτήρα της επαναλαμβανόμενης μετενσάρκωσης των ψυχών. Η ερμηνεία τους στα ευαγγέλια ήταν αντίστοιχη με τις πεποιθήσεις τους (π.χ. Λουκάς 12:59 και Ματθαίος 5:26). Κατά την κοσμολογία τους, ο κόσμος της ύλης είναι δημιούργημά των Αρχόντων. Ένας από αυτούς τους Άρχοντες είναι και ο διάβολος, ο οποίος οδηγεί τις ψυχές των νεκρών στον ανώτερο Άρχοντα για να κριθούν ή να μετενσαρκωθούν, παρατείνοντας την φυλάκιση τους. Επίσης, θεωρούσαν πως ο Χριστός ήταν ένας απλός, καθημερινός άνθρωπος με ασυνήθιστα ισχυρή ψυχή, που με την ενάρετη ζωή και σταύρωσή του κατάφερε να ελευθερωθεί από τους κύκλο της μετενσάρκωσης του.
Μανδαϊσμός
Η τελευταία ζωντανή σέκτα Γνωστικών που επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Έχουν δική τους γλώσσα, την Μανδαϊκή – μια ανατολική διάλεκτος της Αραμαϊκής – και “Manda” σημαίνει “Γνώστες”. Δεν αναφέρουν κανένα ιστορικό ιδρυτή και πιστεύουν ότι ο πρώτος Μανδαίος ήταν ο Αδάμ.
Έβλεπαν τον Ιησού Χριστό ως ψευδοπροφήτη και ο κεντρικός τους ήρωας είναι ο Ιωάννης Βαπτιστής. Η Βάπτιση βρίσκεται στο επίκεντρο της τελετουργίας και της ζωής τους. Έφυγαν από τη Παλαιστίνη κατά τη διάρκεια των αναταράξεων του 1ου αιώνα μ.Χ. και εγκαταστάθηκαν στην Συρία και μετέπειτα στην Βαβυλωνία. Επέζησαν στην σύγχρονη εποχή στο Ιράκ και το Ιράν, αλλά με τα γεγονότα που ακολούθησαν μετά την παρέμβαση των ΗΠΑ στην περιοχή, οι Ιρακινοί τους οδήγησαν σχεδόν σε γενοκτονία. Η κοσμολογία τους είναι δυϊστικής φύσεως. Ο σωτήρας τους είναι ο “Manda Dhayye” – που σημαίνει “Γνώστης της Ζωής”. Στους μύθους τους ο ύψιστος Θεός αναφέρεται ως “Η πρώτη Ζωή” ή “Μάννα”. Ο κόσμος του φωτός είναι γεμάτος με ουράνια όντα γνωστά ως “Uthra” και “Melki” – δηλαδή “Πλούσιοι” και “Βασιλείς” αντίστοιχα. Σύμφωνα με τους ίδιους, ο Θεός του φωτός δεν είναι ικανός να καταργήσει το σκοτάδι και την ύλη, παρά μόνο να περιορίσει τις επιδράσεις που ασκουν στην ανθρωπότητα.
Μαρκιονισμός
Ιδρύθηκε από τον ετερόδοξο Χριστιανό Μαρκίωνα και αποτέλεσε την πιο επιτυχημένη εναλλακτική εκκλησία στον Καθολικισμό. Οι απόψεις τους ήταν αμφιλεγόμενες, με πολλές δοκητιστικές απόψεις. Δάσκαλος του ήταν ο Γνωστικός Κέρδων από τη Συρία. Οι πεποιθήσεις τους αντιπαραβάλουν τον Ιουδαϊκό θεό με τον Ιησού Χριστό. Πίστευαν ότι ο Ιουδαϊκός θεός ήταν ο ατελής δημιουργός του κόσμου, από τον οποίο λείπει η καλοσύνη και το έλεος. Αντιθέτως ο αληθινός Θεός ήταν άγνωστος και απλησίαστος, αλλά διέθετε χαρακτηριστικά σωτηρίας και συγχώρεσης, και έστειλε τον Ιησού Χριστό για να λυτρώσει την ανθρωπότητα. Ο Μαρκιονισμός άκμασε μέχρι που ο Καθολικισμός έγινε η κυρίαρχη δύναμη στην Δυτική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία τον 4ο αιώνα μ.Χ. και μειώθηκε σημαντικά. Εξαφανίστηκε πλήρως γύρω στον 10ο αιώνα μ.Χ.
Οφίτες και Ναασίνοι
Πρόκειται για δυο σέκτες που κατά πάσα πιθανότητα αποτελούσαν μία ενιαία. Η μια ήταν Ελληνική (από το όφις) και η άλλη Ιουδαϊκή (από το nahash = όφις). Και οι δυο σέκτες λάτρευαν τον αρχαίο Όφι στον κήπο της Εδέμ, ο οποίος έπεισε την Εύα και τον Αδάμ να γευτούν το δέντρο της Γνώσης. Επίσης, κατά αυτούς το χάλκινο φίδι που κατασκεύασε ο Μωυσής στην έρημο αντιπροσώπευε τον ίδιο Όφι. Ο Όφις για αυτούς συμβόλιζε την αρχαία Γνώση που δόθηκε στον αρχετυπικό Αδάμ και σκοπός των τελετουργικών τους ήταν να εξελιχθεί ο άνθρωπος στον Άδαμ Κάδμον, τον τέλειο άνθρωπο – όπως ακριβώς είναι και στην σημερινή εσωτερική Ιουδαϊκή Καμπάλα. Επίσης λέγεται ότι φορούσαν και διάφορα κοσμήματα στο λαιμό σε σχήμα φιδιού για προστασία από το κακό.
Παυλικιανισμός
Πρώιμη μορφή Γνωστικισμού, οι ακόλουθοι του οποίου αποκαλούσαν τον απόστολο Παύλο “τον Μεγάλο Απόστολο” και επηρεάστηκαν καταλυτικά από το Ευαγγέλιο του. Σε αντίθεση όμως με τον απόστολο Παύλο, οι οπαδοί του Παυλικιανισμού ήταν απόλυτοι δυϊστές, πιστεύοντας σε δυο αρχές, το καλό και το κακό, το φως και το σκότος. Ταύτιζαν τον ιουδαϊκό θεό με τον δημιουργό της ύλης και τον διάβολο. Είχαν δοκητιστικές απόψεις και θεωρούσαν πως η Θεοτόκος Μαρία δεν είχε κανένα ρόλο στη ζωή του Ιησού Χριστού. Επίσης απέρριπταν τον Μωσαϊκό νόμο, την Παλαιά Διαθήκη και τους θεσμούς του γάμου. Πίστευαν πως ο απόστολος Πέτρος ήταν ψευδαπόστολος και υπεύθυνος για τη δημιουργία μιας ψευδο-εκκλησίας. Από την Καινή Διαθήκη αποδεχόντουσαν μόνο το Ευαγγέλιο και τις πράξεις του απόστολου Παύλου.
Σεθιανοί ή Σηθιανοί
Ο τρίτος γιος του Αδάμ και της Εύας, Σεθ ή Σηθ, προορισμένος να αντικαταστήσει τον Άβελ, που είχε δολοφονηθεί από τον Κάιν, αποτελεί τον σωτήρα της ανθρωπότητας για τους Σεθιανούς. Συνήθως στα κείμενα συναντώνται και ως Βαρβηλογνωστικοί. Θεωρούν ότι κατάγονται απευθείας από την γενεαλογική γραμμή του Σεθ, γι’αυτό και αυτοαποκαλούνται “τα παιδιά του Σεθ” ή “το σπέρμα του Σεθ”. Γνωστά κείμενα τους είναι το Ευαγγέλιο του Ιούδα, το Μυστικό Βιβλίο του Ιωάννη και το βιβλίο Ζωστριανός. Η κοσμολογία τους αποτελείται από μια τριάδα: τον Πατέρα, την Βαρβηλώ και τον Αυτογενή. Από αυτή τη τριάδα παράγονται οι: Harmozel, Oroiael, Daveithai και Eleleth. Η Πίστις Σοφία προέρχεται από το Eleleth, και μέσω της πτώσης της, ο δημιουργός και οι ακόλουθοι του δημιουργούν τον υλικό κόσμο και το ανθρώπινο σώμα. Παρ’όλα αυτά, το σώμα χρειάζεται πνεύμα για να είναι ζωντανό, που το χαρίζει το Πλήρωμα.
Βαλεντινιανοί
Οι Βαλεντινιανοί ήταν ίσως η μεγαλύτερη Γνωστική σέκτα του 2ου αιώνα μ.Χ. που επιβίωσε μέχρι και τον 7ο αιώνα. Είχε εξαπλωθεί σχεδόν σε όλη την τότε γνωστή αυτοκρατορία (Ρώμη, Συρία, Γαλατία, Αίγυπτος, Καρχηδόνα, Μικρά Ασία, Μεσοποταμία). Το Βαλεντινιανό σύστημα, λόγω του μεγέθους του, είχε χωριστεί σε Δυτικό και Ανατολικό, και υπήρχαν μεγάλες δογματικές διαφορές ανάμεσα στα δύο τμήματα. Επίσης, μεγάλο μέρος των αιρετικών κειμένων που βρέθηκαν στο Nag Hammadi αποδίδεται σε αυτούς. Θεωρούσαν πως ο Ιησούς Χριστός δεν έλαβε σαρκικό σώμα, αλλά ήταν απλώς πνευματικό ή αιθερικό το σώμα του. Η κοσμογονία τους ξεκινά με τον Πατέρα ή Βυθό που παράγει έναν Υιό, Νου, που είναι αδιαίρετος από τον Πατέρα. Μετά γεννιούνται οι τριάντα Αιώνες για να γεμίσουν το Πλήρωμα. Ο Αιώνας Σοφία πέφτει καθώς επιδιώκει να γνωρίσει την ολότητα του Πατέρα και χωρίζεται σε κάτω-Σοφία (Achmoth) και άνω-Σοφία (Achamoth). Τα όντα του Πληρώματος καθιερώνουν ένα όριο για να παγιδεύσουν την κάτω-Σοφία και οι υπόλοιποι Αιώνες συνδυάζονται για να στείλουν το Σωτήρα στο κόσμο. Μετά από αυτή τη διαδικασία ο υλικός κόσμος σχηματίζεται και τα πάθη της Σοφίας, που προκύπτουν από την εμπειρία της, μετατρέπονται σε χαρά, που βιώνει με τη διάσωση της από τον Σωτήρα. Έτσι γεννιέται η ψυχή που θα επιστρέψει στο Πλήρωμα του Πατέρα. Ο κόσμος χωρίζεται σε ύλη και σώμα, και η Σοφία παρέχει το στοιχείο της ψυχής. Ο Σωτήρας ενσαρκώνεται ως Ιησούς Χριστός και η ανθρωπότητα υποβάλλεται σε μια διαδικασία σωτηρίας παρόμοια με αυτή της Σοφίας.
Μανιχαϊσμός
Ο Μάνης και η οικογένειά του ήταν μέλη της Ελχασιτικής σέκτας, αλλά μια μέρα λέγεται ότι ο Μάνης βίωσε ένα όραμα από τον Θεό σε ηλικία 24 ετών, που τον όριζε τον επόμενο απόστολο του φωτός, ως διάδοχος του Ιησού Χριστού. Μετά από αυτό το περιστατικό εγκατέλειψε τη σέκτα του και καθιέρωσε την πρώτη Μανιχαϊκή κοινότητα στη Σελεύκεια. Έγραψε επτά βιβλία, μεταξύ αυτών και ένα Ευαγγέλιο. Μετά τον πρώιμο θάνατό του, η θρησκεία του άκμασε τόσο πολύ που μέσα σε λίγα χρόνια αντικατέστησε τον Ζωροαστρισμό ως κυρίαρχη θρησκεία στην περιοχή της Μεσοποταμίας. Ο Μανιχαϊσμός δίδασκε έναν απόλυτο δυϊσμό, που μέσα από μια σειρά μυθολογικών μαχών, το φως και το σκότος αναμείχθηκαν στο κόσμο της ύλης. Οι Μανιχαίοι προσπαθούσαν να απελευθερώσουν τους σπόρους φωτός που περιέχονταν μέσα σε κάθε ζωντανό ον με διάφορες τελετουργίες. Η οργάνωσή τους υπήρξε ιδιαίτερη, αφού η κοινότητά τους χωρίζονταν σε δυο τάξεις: Τους Εκλεκτούς και τους Λαϊκούς. Οι Εκλεκτοί ζούσαν μια αυστηρώς ασκητική ζωή, ενώ οι Λαϊκοί ήταν απλοί άνθρωποι που ασπάζονταν τον Μανιχαϊσμό, και δεν τους επιτρεπόταν να εντρυφήσουν σε ιερά κείμενα και να συμμετέχουν σε τελετουργίες.
ΠΗΓΕΣ:
Ειρηναίος – Κατά Αιρέσεων
Ιππόλυτος – Κατά Πασών Αιρέσεων Έλεγχος
Τερτυλλιανός – Κατά των Αιρετικών